De consument lijkt steeds wantrouwiger te zijn door steeds complexere procesketens in de productie van verwerkte voeding en allerlei schrikbarende berichten over ggo-gewassen of voedselschandalen. In de open ruimte worden landbouw en natuur soms tegen elkaar uitgespeeld. Nieuwe niches en lokale voedselstrategieën komen op en pleiten voor (ultra-)korte ketens: van gemeenschapslandbouw (‘community supported agriculture’ of ‘CSA’) en zelfplukboerderijen tot stadslandbouw, voedselteams en digitale directe verkoopplatformen. Supertechnologische bedrijven contrasteren met de kleinschalige. Discussies over schaalgrootte worden gevoed door het romantisch beeld van de boerderij uit de kinderboeken.
Deze trends doen ons bijna verlangen naar de ‘keuken van oma’ waar voedsel nog ongecompliceerd, eerlijk, authentiek, divers en gezond leek. Terugkeren naar vroeger of de keuze tussen het ene of andere landbouwmodel maakt echter een te grote abstractie van hoe arbeidsintensief de vroegere landbouw was en zal in een geglobaliseerde wereldmarkt met 9 à 10 miljard te voeden monden tegen 2050 waarschijnlijk niet aan de orde zijn.
Landbouwers moeten eerlijk vergoed worden voor alle diensten die zij leveren. Landbouw die het om de broodwinning doet, moet kunnen werken in een verdienmodel: zowel gespecialiseerde landbouw als zij die mikken op verbreding (zorg, natuurbeheer, toerisme). Ook verbreding moet dus voor professionele landbouwers een verdienmodel zijn. Mikken op net uit de kosten komen, is niet duurzaam. Gemeenschapslandbouw is een verdienmodel dat bij uitstek zorgt voor maatschappelijke verankering, maar het moet even goed economisch werkbaar zijn.
Gespecialiseerde landbouw, verbrede landbouw en hobbylandbouw hebben elk een eigen maatschappelijk belang. Stadstuinieren en stadslandbouw bedreigen de landbouwsector niet, maar creëren integendeel een kans voor meer waardering bij de consument voor de zorg die het vraagt.
Hobbylandbouw moet kunnen werken zonder economische interventies. Er is vraag naar stads(rand)landbouw vanuit de steden, maar we moeten bewaken dat overheidsinterventies daar een gelijk speelveld garanderen met de beroepslandbouw (bv. voor grond en marketing van producten). Druk vanuit de overheid die de grondprijs opdrijft ten koste van actieve landbouwers is pervers, al bepaalt uiteindelijk het eigendomsrecht nog altijd het gebruik van de grond. Volkstuinen hebben vele voordelen: je neemt gezonde voeding in eigen handen, bent buiten en onder de mensen. Om de beeldkwaliteit te bewaken, moet er een visie zijn waar volkstuinen kunnen worden ingericht en waar niet.
Korte ketenverkoop en thuisverwerking zorgen voor verbreding van het landbouwinkomen en voor maatschappelijke verankering. Moderne communicatiemiddelen maken veel zelforganisatie mogelijk. Wettelijke soepelheid voor thuisverkoop is gepast, maar de winkelwetgeving moet wel worden gevolgd bij verkoop van niet-hoeveproducten, zodat de concurrentie met buurtwinkels eerlijk blijft. Kleinschalige landbouw is een verdedigbaar model. Troeven zijn hun inventiviteit en enthousiasme. Het vraagt een hogere prijs om rendabel te zijn, maar dat is mogelijk bij een select afnemerspubliek.
Er zijn tenslotte diverse mogelijkheden voor gebiedsgerichte win-winrelaties met andere sectoren: inschakeling in een warmtenet, lokale stroomproductie, sluiten van materiaal- of waterkringlopen, onderhoud van bossen, diensten voor hobby-paardenhouders.
Beheer van de open ruimte
In landbouwgebieden is er ruimte voor biodiversiteit met de landbouwer als (mede)beheerder. Kleine landschapselementen en vergezichten op landbouwvelden beantwoorden aan de menselijke behoefte naar open ruimte. Landbouwers zijn bewakers van het landschap en moeten daarvoor een adequate vergoeding krijgen. Er is echter wantrouwen voor vrijwillige initiatieven die enkele jaren later een natuurverplichting worden met extra voorwaarden.
De landbouw is de belangrijkste partner om de open ruimte in Vlaanderen op de kaart te zetten. Landbouwverbreding en plattelandstoerisme, oftewel beleving van de open ruimte, gaan hand in hand. De samenhang tussen beide moet ondersteund en gepromoot worden door alle bestuursniveaus. Vlaanderen is niet enkel een regio die in binnen- en buitenland kwaliteitsvolle landbouwproducten op de kaart zet, maar eveneens een regio waar plattelandstoerisme leeft.
Landbouw heeft nood aan goed ingerichte agrarische ruimtes waar de focus kan liggen op maximale productiviteit, gescheiden van andere functies, maar waar uiteraard ook milieunormen moeten gerespecteerd worden. Analoog zijn er ook natuurzones waar de inrichting uitsluitend op natuurwaarden focust.
In andere gebieden in Vlaanderen is verweving tussen landbouw en andere functies (bv. Natura2000, overstromingsgebied) noodzakelijk. Bij verweving blijven bedrijfseconomische doelstellingen van de land- en tuinbouwers gerespecteerd. Als randvoorwaarden rendabele exploitatie onmogelijk maken, moet de ruimtelijke bestemming daaraan aangepast worden. Een respectabele vergoeding voor ieders werk is de ideale uitweg. Landbouw compenseren we voor het verlies aan areaal voor de agro-natuur. De inspanningen voor natuur en landschap horen mee in het verdienmodel.
Aangeduide kwetsbare biodiversiteit moet beschermd worden, in overeenstemming met de EU-verplichting voor natuurdoelstellingen. Doordat de EU-wetgeving een koppeling legt met vergunningsplichtige activiteiten waardoor op individueel vlak emissiebeperkende maatregelen kunnen worden opgelegd of sommige bedrijven niet langer vergunbaar zijn, moet een aanpak uitgewerkt worden. Die moet de natuurdoelstellingen verzoenen met ontwikkeling van socio-economische activiteiten. De beslissende keuze voor het type landbouw en het flankerend beleid blijft een zaak van de bedrijfsverantwoordelijke. Overheidsingrijpen op een lopende exploitatie vereisen respect en compensatie voor het economisch verlies. Warme sanering is enkel zinvol indien het gebeurt op een schaal die de marktprijs echt beïnvloed, meestal de Europese. Waar landbouw onmogelijk rendabel kan blijven, koopt de overheid het terrein beter op en financiert ze zelf het ecologisch beheer.
We willen onder meer werk maken van een fiscaal voordeel bij overdracht van grond voor beroepslandbouw, een landbouwtoets bij functiewijziging van leegstaande hoeves zodat de agrarische invulling van het gebied behouden blijft en een apart statuut ‘agrarische natuur’ in zones met als hoofdfunctie landbouw.
