Toespraak Steven Vanackere Rerum Novarum

De christelijke arbeidersbeweging is de sterkste emancipatiebeweging uit onze geschiedenis.

Die beweging ontstond in het kielzog van die merkwaardige encycliek Rerum Novarum. Een sociale tekst met een onweerstaanbare zin: "Arbeiders zijn geen gereedschap. Werknemers zijn geen werktuig." Het kapitalisme werd in dat document keihard gekapitteld. Leo XIII trok er van leer tegen - ik citeer - de "allesverslindende woeker door hebzuchtige speculanten". In een tekst van 121 jaar geleden!

Een les van de geschiedenis is dat mensen heel vaak de lessen van de geschiedenis vergeten. En dat er dus waakzaamheid nodig is, ook in 2012, om te vechten tegen het feit dat mensen gebruikt en misbruikt worden, geïnstrumentaliseerd, behandeld als wegwerpproduct. De soms beangstigende Nieuwe Dingen van vandaag vragen dat we samen blijven opkomen voor meer rechtvaardigheid.

Ja, opkomen voor een rechtvaardiger samenleving gebeurt best samen. Dat is het tweede revolutionaire inzicht van Rerum Novarum. De sociale beweging die eruit voortkwam vertrok resoluut vanuit de coöperatieve gedachte. Met de energie van vrijwillige verbondenheid. Mensen emanciperen van de boeien van een kapitalistische economie, maar niet om ze dan te gaan onderwerpen aan een Staat die alles regelt.

De overheid heeft een belangrijke rol. Maar elke mens - ook al is die in kwetsbare fases van het leven ook onvermijdelijk "voorwerp van zorg" - is ook geroepen om zelf zorg te dragen.

Samen met anderen. Want we zijn ook geen geïsoleerde individuen, die voor ons levensproject elk apart contracten afsluiten met elkaar, met de markt of met de staat.

Dat is de kracht van de christelijke arbeidersbeweging en van het middenveld: dat mensen door verbondenheid in staat worden gesteld om op te komen voor de eigen belangen, én voor de belangen van elkaar, én voor het algemeen welzijn. Door zelfzorg, zelforganisatie, en samen gedragen verantwoordelijkheid binnen een staat die dat mogelijk maakt en actief ondersteunt.

Vrienden en vriendinnen,
Wie de mantra van het dagelijks nieuws volgt, komt in de verleiding om zoals Bill Clinton te roepen: "It's the economy, stupid!"

Daar is natuurlijk wel iets van. Zelfs het ACW Limburg probeerde vanavond, langs de titel van mijn toespraak, om de rerum-novarum-boodschap toe te spitsen op het domein van de fiscaliteit. En ja, ik zal dus óók spreken over economie, over belastingen en over geld.

Maar met nog grotere overtuiging zeg ik u: "It’s the society, stupid!" En zonder te willen dramatiseren, kan daar vandaag meer en meer aan worden toegevoegd: "It's the democracy, stupid!"

De gezondheid van een samenleving laat zich meten aan de manier waarop ze met de kwetsbare mens omgaat. Hoe ze mensen in hun waarde laat. Hoe ze omspringt met tegenslag, met imperfecties en met mislukking. Doet ze dat met de onverdraagzaam opgestoken vinger? Met onverschillig opgetrokken schouders? Of op zijn best met de zakelijkheid van een uitkering en het efficiënt delegeren van het probleem aan bekwame professionals?

De gezondheid van een democratie laat zich meten aan de manier waarop maatschappelijk afdwingbare keuzes tot stand komen. Als die het niveau van de tijdelijke allianties in individuele eigenbelangen niet overstijgt, dan is er geen rechtvaardige samenleving mogelijk. Te talrijk zijn immers de mensen wiens stem nooit luid genoeg klinkt.

Als alle armen van Europa op één zondag een eigen president zouden mogen kiezen, zouden ze met meer zijn dan alle Fransen die met hun verkiezingen de aandacht van de wereld zo lang vast hielden.

De christelijke arbeidersbeweging heeft hier klare, richtinggevende standpunten over. Maar velen stellen de geloofwaardigheid ervan in vraag, in het licht van gebeurtenissen van het recente verleden.

Ik weet het: de gretigheid waarmee men uitgerekend het ACW belaadt met alle fouten, brengt de beweging en haar militanten van haar stuk. Men voelt zich verongelijkt over de selectieve verontwaardiging. Over de amalgamen, over soms bewust gecreëerde misverstanden. En men vraagt zich af waarom men zich zou moeten schamen omdat de vorige federale regering besliste om alle spaartegoeden van de Belgen tot 100.000 euro te waarborgen, voor klanten van banken zoals Kaupthing, maar ook voor wie had ingeschreven op verzekerings- en coöperatieve spaarprodukten. Niet voor organisaties, die allemaal het volledige verlies zullen dragen. Wel voor de kleine spaarders.

Ik weet het: dat is allemaal door en door frustrerend. Maar deze vaststelling is niet genoeg. Er wacht ons een werk van introspectie en van erkenning van wat mis ging. Het huwelijk van de coöperatieve gedachte met de beursgenoteerde haute finance is ongelukkig gebleken. Er moet dus rechtsomkeert worden gemaakt. Speculatie en korte termijn-winstbejag hebben nooit deel uitgemaakt van ons vocabularium.  Onze beweging moet zich nog uitdrukkelijker en offensiever uitspreken voor echte duurzaamheid, ook in de omgang met financiën. We moeten terug naar de bron.
"Dit verhaal legt ook de vinger op een diepere wonde: de vraag naar onze identiteit.  Wie zijn wij? Wij zijn geen netwerk van organisaties die elk een specifieke klantgerichte service verstrekken. Wij hebben geen klanten. Wij hebben leden. Die leden verdienen méér dan dienstverlening en belangenbehartiging. Ze verdienen duurzame en kwaliteitsvolle antwoorden op hun wens om te leven in een solidaire, rechtvaardige samenleving.

Meer dan ooit is dat een inclusief, "omhelzend" verhaal. Wij willen leven in een samenleving waarin {iedereen inbegrepen} is, die aan ieder kansen geeft: aan de dochter die studeert, aan de oom met een goed draaiende KMO, maar ook aan de buur met een drankprobleem, aan de zwaar bevraagde mantelzorger, aan de nicht die worstelt met een depressie en de neef die na een lange carrière nog moeilijk een baan vindt.
 
Het is ook een participerend verhaal. We willen leven in een democratie die weerstand biedt aan politieke vluchtmisdrijven. Een democratie die tegengas geeft aan zondebokverhalen. Aan gemakkelijke oplossingen die de desillusies van morgen voeden. Participatie is niet alleen een kwestie van af en toe een referendum, televoting of stemtest. Wie mensen wil bedotten, zal ze eerst isoleren. Burgerparticipatie wordt maar volwaardig als er ook sterke middenveldorganisaties zijn, die meningen bundelen in een breder kader.

Verenigingen zijn onmisbaar om het maatschappelijke debat niet te laten verschralen tot de obsessie van de krantenkop, of tot wat een spraakmakende elite als correct naar voren schuift. Verenigingen kunnen de gegeneerde stilte doorbreken als populisme en poujadisme weerklinken. Als verenigingen spreken, overwinnen meer mensen hun schroom om tegen de waan van de dag in te gaan en het leuke ideetje van de week te relativeren.

Kortom: onze beweging draagt bij aan het politiek debat en geeft warmte aan de samenleving.  Een samenleving waarin dit middenveld niet meer die rol kan spelen, wordt een verzameling losse atomen.

Beste vriendinnen, beste vrienden,
Dat mag dan allemaal wel waar zijn. Maar we moeten wel dringend de agenda van het christelijk geïnspireerd middenveld actualiseren, in het licht van de uitdagingen die onze Vlaamse samenleving nu al beheersen. Ik noem er vanavond een zestal: de staatshervorming, de internationalisering, de sociaal-economische hervormingen, de demografie, nieuwe instrumenten van rechtvaardigheid (ja, zoals fiscaliteit) en tenslotte de staat van onze democratie.

{1} De zesde staatshervorming hevelt een heel pakket bevoegdheden over naar Vlaanderen. Zeker op het vlak van het arbeidsmarktbeleid en in de zorgsector gaat het over heel wat geld en bevoegdheden. Meer responsabilisering, beter beleid, op maat van de burgers. Kan men eens zeggen wat men daaronder verstaat? Welk beter beleid willen we voor de Vlamingen? Zal dat beleid de levende krachten van het georganiseerde middenveld mobiliseren, of zal het investeren in een verstaatsend model? De kreet "Volk, wordt Staat!" krijgt bij mij een wat zorgwekkender klank, als ik luister naar hoe sommigen nadenken over de rol van bijvoorbeeld ziekenfondsen.

{2} Een tweede uitdaging waar het ACW vernieuwde aandacht voor moet opbrengen, is de europeanisering en de internationalisering van elk politiek vraagstuk van enige dimensie. De navel is geen goed kompas voor menselijke vooruitgang. Ook het ACW en haar bondgenoten moeten nog sterker wegen op de Europese en internationale politiek. Het Lissabonverdrag heeft de armslag van het Europees Parlement verbreed. Maar wil Europa echt democratisch zijn, dan heeft het ook nood aan een goed werkende civil society. Sakkeren aan de zijlijn heeft geen zin. Samen met andere organisaties invloed uitoefenen op het Schumanplein wél.

{3} Het derde vraagstuk – de sociaal-economische hervormingen – worden met dominerende aandrang op de agenda gezet door datzelfde Europa. Welk Europa willen we? Hoe hard mogen we dromen zonder onze kop in het zand te steken? Maar ook: hoe veel pragmatisme kunnen we ons permitteren zonder cynisch te worden?
Gebrek aan verantwoordelijkheidszin kan men onze arbeidersbeweging allerminst verwijten. De verklaringen van onze mensen over belastingdruk, over de noodzakelijke competitiviteit, over begrotingen in evenwicht getuigen van ernst, en maken hen ook geloofwaardig als ze waarschuwen voor excessen.
Ik hoorde vorige zaterdag in het Europees Parlement professor Luigino Bruni uitleggen hoe het huidige concept van de BNP-groei onaandachtig blijft voor de slijtage en het verlies aan maatschappelijk kapitaal in een land. ACW-voorzitter Patrick Develtere heeft dat goed gecapteerd met zijn pleidooi voor kwaliteitsvolle, duurzame groei. Maar sommige onderdelen hiervan vragen dat we nog eens goed in de spiegel kijken: hoeveel soberheid, hoeveel eenvoud, ja zelfs hoeveel vertraging zijn wij bereid in ons eigen leven te aanvaarden?

{4} Een vierde uitnodiging om platgetreden paden te verlaten betreft de demografie. Zestien extra levensjaren kregen we erbij in een halve eeuw tijd. Maar mensen met een lage opleiding leven tot vijf jaar minder lang dan anderen, en ze genieten achttien jaar minder lang van een goede gezondheid. 2012 is het Europees jaar van actief ouder worden. Misschien wel de grootste maatschappelijke uitdaging waar deze regering voor stond was ervoor te zorgen dat de energie van onze 60-plussers de samenleving nog ten goede kan komen. Er zit niets in ons grondwater dat kan verklaren waarom de Belg 4 jaar minder lang zou moeten werken dan de gemiddelde Europeaan. Nu doen we daar twee jaar bovenop.
Dat is geen straf, op voorwaarde dat overheid en sociale partners werk maken van aangepaste werkomstandigheden, duurzamere verwachtingen, lagere stress en meer kwaliteit in vorming en ondersteuning. Werkgevers moeten meer oog krijgen voor wat oudere werknemers te bieden hebben, met competenties die door ervaring verworven zijn en die niet altijd op een diploma staan.

{5} Ook de overheid beschikt over krachtige instrumenten voor meer rechtvaardigheid. Een rechtvaardige toepassing van de belastingwetten was niet toevallig één van de vier onderdelen van onze Rechtvaardigheidsagenda van een paar jaar geleden. Ik heb al eerder gezegd dat ik vind dat Financiën één van de meest sociale departementen kan zijn. Maar ik hoef u ook niet te zeggen dat er veel werk aan de winkel is om te komen tot een meer transparante en rechtvaardige fiscaliteit.
Niet in het minst op Europees vlak. Daarom duwt België mee in de richting van een financiële transactietaks, schaart ze zich achter een betere uitwisseling van informatie tussen de lidstaten en blijft ze ijveren voor een eerlijke spaarrichtlijn.
Maar ook in België zelf is er de laatste maanden veel verwezenlijkt. Ik kon de privacy commissie eindelijk overtuigen om een betere uitwisseling van informatie toe te laten. Er komt een centraal aanspreekpunt voor bankrekeningen. We staken in de programmawet een stokje voor ongebreidelde aftrekken voor leningen die vele malen het eigen vermogen overschrijden. Fiscale constructies worden efficiënter aangepakt, o.a. ook door een vernieuwde rechtsmisbruikbepaling. Cash transacties worden teruggedrongen. Ik heb nee gezegd aan een nieuwe versoepeling voor fiscale regularisatie. We moeten aan iedereen duidelijk maken dat wie zijn fiscale verplichtingen eerlijk nakomt, niet aan het kortste eind trekt.
Maar natuurlijk kan het allemaal nog veel eenvoudiger. Te veel betaalde belastingen worden nu sneller terugbetaald, en de belastingaangifte voor gepensioneerden en mindervaliden wordt al zo veel mogelijk vooraf ingevuld. Verder gaan in de vereenvoudiging is de beste weg naar het sluiten van ingewikkelde poortjes, die de gemiddelde belastingbetaler met onbehagen vervullen.

Vrienden en vriendinnen,
Ik wil dat ook het verenigingsleven van die vereenvoudiging kan profiteren. Vandaag kennen verenigingen met een omzet onder de 5.580 euro een BTW-vrijstelling. Ik heb een plan klaar om die vrijstelling voor kleine verenigingen uit te breiden tot 25.000 euro.  Doordat ze geen BTW meer hoeven aan te rekenen, zou dit voor vele lokale sport- of socioculturele verenigingen een belangrijke administratieve vereenvoudiging betekenen.

{6} Een zesde en laatste uitdaging waar ik met u wil over spreken, verwijst naar de staat van onze democratie. Democratie is een menselijk experiment dat – als je de tijd van het Oude Egypte tot nu zou samenballen in 24 uur – nog maar een kwartiertje bestaat. Democratie is niet alleen om de vier jaar gaan stemmen. Ook daar is de betrokkenheid van het lid nodig, en niet alleen de veeleisendheid van de klant. Democratie op zijn best is ook engagement.
De representatieve democratie van vandaag ondergaat een ernstige vertrouwenscrisis, niet alleen in ons land, maar ook in vele andere Europese landen (met Griekenland als laatste pijnlijke illustratie van het politieke onvermogen). Minderheidsregeringen, technocratische experimenten, politici die onomwonden forfait geven, … het zijn allemaal weinig overtuigende antwoorden op een groeiend populisme en een verminderd gemeenschapsgevoel bij een bevolking die het gevoel heeft er alsmaar minder van te begrijpen, en die dus hunkert naar “simpele oplossingen”. 
Als er in Vlaanderen één beweging is die kan ingaan tegen de zurige stroom, als er in Vlaanderen één beweging is die positief kan voortbouwen op eenvoudig engagement van mannen en vrouwen die graag wat doen voor een ander, dan toch wel zeker het ACW. Omdat we trouw willen blijven aan wat Cardijn zei, en dat was niet “Zien, oordelen en verontwaardigd zijn”, maar wel “Zien, oordelen en handelen.”

Vriendinnen en vrienden,
Rerum Novarum leert ons dat de mens de maat is van de dingen. Een werknemer is geen gereedschap. Een bejaarde is geen RIZIV-nummer. Een kind is geen subsidiabele eenheid. Een patiënt is meer dan een klant. Een kiezer is geen staafdiagram. Het zijn allemaal mensen, personen die vanuit hun waardigheid en gelijkwaardigheid recht hebben op respect, ongeacht de dikte van hun portemonnee.
Dat is geen achterhaalde boodschap. Zij is springlevend. Zij begeestert vele duizenden militanten en leden. Zij kan terug vertrouwen geven, en hoop. Ook voor een ACW dat niet alleen fier is op haar verleden, maar ook en vooral op haar toekomst!
Een feestelijke Rerum Novarum gewenst!